Η οθωμανική περιουσιολογική απογραφή της Κύπρου (1832/33)
Η απογραφή διενεργήθηκε μετά από την διαπίστωση της σημαντικής μείωσης πληθυσμού στο νησί. Μέρος μιας μεγαλόπνοης νέας προσπάθειας συλλογής και παραγωγής γνώσης για τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες στο νησί, το οθωμανικό κράτος έλαβε μέτρα για να καταγράψει και να κατανοήσει την οικονομία και την κοινωνία του νησιού. Αριθμώντας ένα σύνολο 1.381 σελίδων, η περιουσιολογική απογραφή της Κύπρου του 1832/33 βρίσκεται στο Οθωμανικό Αρχείο της Κωνσταντινούπολης. Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος η απογραφή συνεξετάζεται με άλλες πηγές.
Η περιουσιολογική απογραφή του 1832/33 βρίσκεται κατατεθειμένη στο Οθωμανικό Αρχείο της Κωνσταντινούπολης (ML.VRD.TMT.d.16152-5). Είχε λανθασμένα καταλογογραφηθεί στο αρχείο ως μέρος των φορολογικών απογραφών temettüat, μιας καινούριας προσπάθειας που αποσκοπούσε στον εκσυγχρονισμό του τρόπου εκτίμησης και συλλογής των φόρων (Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, 2000). Στην ουσία, αποτελεί μια ad hoc απογραφή που δεν αφορά τη φορολογία, αλλά την καταγραφή των περιουσιών, όπως η πρόσφατη έρευνα έχει καταδείξει (Aymes, 2009).
Η περιουσιολογική απογραφή διενεργήθηκε σε συνέχεια της σημαντικής μείωσης του πληθυσμού των μη μουσουλμάνων του νησιού που διαπιστώθηκε έναν χρόνο πριν. Η σχετική με τον επικεφαλής της απογραφής αξιωματούχο επιστολογραφία φανερώνει ότι ο πληθυσμός των μουσουλμάνων αυξήθηκε εις βάρος των μη μουσουλμάνων, ανατρέποντας τη συνήθη αναλογία 2 : 1 (BnF, ST1042: 20r). Η μείωση του αριθμού των χριστιανών φορολογούμενων, ο οποίος θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι ο ίδιος με τον συνολικό πληθυσμό των χριστιανών, οφειλόταν στους πιο κάτω λόγους: (α) μετανάστευση στις κοντινές ηπειρωτικές επαρχίες της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης· (β) εξισλαμισμοί προς αποφυγή του χαρατσιού· (γ) η διαγραφή φτωχοποιημένων μη μουσουλμάνων από τα φορολογικά κατάστιχα και η μετατροπή τους σε «δούλους» σε τσιφλίκια και μοναστήρια όπου ως άποροι δεν φορολογούνταν· (δ) η άμεση και έμμεση εργοδότηση χριστιανών σε ευρωπαϊκά προξενεία, όπου ως «προστατευόμενοι» ευρωπαϊκών κρατών δεν πλήρωναν κάποιους φόρους.
Με άλλα λόγια, πέρα από την μετανάστευση, η μείωση του αριθμού των φορολογουμένων μη μουσουλμάνων δεν συνεπαγόταν απαραίτητα πραγματική μείωση του πληθυσμού. Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, η μετανάστευση των Κυπρίων σε γειτονικές περιοχές ήταν ένα περιοδικό φαινόμενο κατά την περίοδο οικονομικών κρίσεων, κάτι το οποίο επιτεινόταν από περιβαλλοντικούς παράγοντες όπως οι ανομβρίες, οι επιδρομές ακρίδων, κτλ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αντίδραση του οθωμανικού κράτους σε αυτές τις περιπτώσεις. Στέλνοντας διαταγές στους κατά τόπους αξιωματούχους του, έδινε εντολές όπως εντοπιστούν οι απόδημοι Κύπριοι και όπως προτραπούν να επιστρέψουν με την υπόσχεση μείωσης των φόρων τους. Η ενέργεια αυτή είχε λιγότερο να κάνει με την απώλεια φορολογικών εσόδων και περισσότερο με το γεγονός ότι η οικονομία της Κύπρου ήταν βασισμένη σε εντατικής εργασίας καλλιέργειες: σιτηρά, βαμβάκι, μετάξι και κρασί. Η απώλεια εργατικών χεριών είχε αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία. Το φαινόμενο αυτό συνέβαινε αρκετά συχνά και είχε περιοδικό χαρακτήρα, κάτι που σημαίνει ότι όσοι είχαν φύγει από το νησί για τις κοντινές ηπειρωτικές ακτές επέστρεφαν για να επωφεληθούν από τις βραχυπρόθεσμες φορολογικές ελαφρύνσεις, έφευγαν και πάλι κάποια χρόνια μετά λόγω των δυσχερών οικονομικών συνθηκών (Hadjikyriacou, 2011: 141-147).
Η ανά την αυτοκρατορία απογραφή αρρένων του 1831 κατέδειξε τη μείωση του φορολογήσιμου πληθυσμού, την ανατροπή της πληθυσμιακής αναλογίας μεταξύ μη μουσουλμάνων και μουσουλμάνων, αλλά και την επιδείνωση των οικονομικο-κοινωνικών συνθηκών (Θεοχαρίδης και Αντρέεφ, 1996). Στην περίπτωση αυτή, το οθωμανικό κράτος έλαβε το επιπλέον μέτρο της διενέργειας μιας περιουσιολογικής απογραφής για την αποτύπωση της κατάστασης της οικονομίας και της κοινωνίας. Η παραγωγή γνώσης ήταν ένα καινοτόμο μέτρο με σκοπό την αντιμετώπιση των προκλήσεων της αυτοκρατορικής διοίκησης στο νησί.
Φέροντας τον τίτλο Κατάστιχο γαιών και περιουσιών στο νησί της Κύπρου [Defter-i emlak ve arazı … der cezire-i Kıbrıs], η απογραφή αποτελείται από τέσσερις τόμους 1.381 σελίδων. Υπάρχουν 811 γεωγραφικά αντικείμενα (καζάδες, ναχιγιέδες, πόλεις, χωριά, μαχαλάδες, τεκέδες, μοναστήρια κτλ.). Οι οικισμοί είναι κατενεμημένοι ανά καζά (περιφέρεια) και ναχιγιέ (υποπεριφέρεια), και κατόπιν ανά πόλη (kasaba), κεφαλοχώρι/κωμόπολη/διοικητικό κέντρο (nefs) και χωριό (kariye). Οι πόλεις και τα μεγάλα χωριά ήταν επίσης χωρισμένα στους μαχαλάδες τους. Μοναστήρια, τεκέδες, τσιφλίκια ή άλλοι μικρότεροι οικισμοί καταγράφονταν στο τέλος της μικρότερης κατηγορίας οικισμού (π.χ. χωριά ή μαχαλάδες).
Υπάρχει ένα σημαντικό κενό στην απογραφή. Για κάποιο απροσδιόριστο λόγο, οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Λευκωσίας δεν αναφέρονται στην εγγραφή που αφορά την πόλη, η οποία περιλαμβάνει πληροφορίες μόνο για τους μη μουσουλμάνους κατοίκους. Μόνο κάποιοι από τους μουσουλμάνους κατοίκους της Λευκωσίας οι οποίοι κατέχουν περιουσία σε άλλο οικισμό αναφέρονται εκεί. Η πιθανότητα να λείπουν κάποιες σελίδες από το κατάστιχο αποκλείεται λόγω του ότι μετά το εισαγωγικό κείμενο στην πρώτη σελίδα του κάθε καταστίχου, ακολουθούν οι εγγραφές των μη μουσουλμάνων κατοίκων της Λευκωσίας, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στα άλλα κατάστιχα που ξεκινούν με τις υπόλοιπες πόλεις των οποίων οι πρώτες εγγραφές αφορούν τους μουσουλμάνους (ως η κυρίαρχη θρησκεία). Είναι επίσης απίθανο να υπάρχει κάποιο λανθάνον ξεχωριστό κατάστιχο για τους μουσουλμάνους της Λευκωσίας γιατί αυτό θα ήταν πολύ μικρότερο από τα υπόλοιπα. Ο πιθανότερος λόγος για αυτό έχει να κάνει με το ότι οι περιουσίες βρίσκονταν εντός της πόλης της Λευκωσίας, ενδεχομένως λόγω κάποιου ιδιαίτερου καθεστώτος. Παρόλα αυτά, οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Λευκωσίας που κατέχουν περιουσία εκτός της πόλης αναφέρονται ρητά ως τέτοιοι. Τέτοια είναι η περίπτωση του Μουσταφά γιου του Μουσταφά, κατοίκου Λευκωσίας, ο οποίος κατείχε περιουσία στο χωριό του Καϊμακλίου (Οθωμ.: Mesokelepsi nam-i diğer Ka’imaklı) (OA, ML.VRD.TMT.d.16152: 16).
Η βασική μονάδα της απογραφής είναι το νοικοκυριό (hane). Διαφορετικά είδη οθωμανικών καταστίχων αναφέρουν την ίδια μονάδα, η οποία όμως διαφέρει ανάλογα με το είδος της απογραφής, κάτι που σημαίνει ότι η μονάδα του νοικοκυριού μπορεί να είναι διαφορετική κάθε φορά. Για παράδειγμα, όπως είδαμε πιο πάνω, το νοικοκυριό μιας φορολογικής απογραφής (tahrir) δεν ταυτίζεται απαραίτητα με την πυρηνική οικογένεια. Το πρώτο είναι μια φορολογική-παραγωγική μονάδα και το δεύτερο δημογραφική. Κατοπινές χρήσεις του όρου hane για χρηματικούς φόρους όπως avariz και cizye (και όχι σε είδος, όπως στην περίπτωση των απογραφών tahrir) έχουν επίσης μια διαφορετική δημοσιονομική λογική και άρα επίσης δεν πρέπει να ταυτιστούν με την πυρηνική οικογένεια. Με τον ίδιο τρόπο, θα πρέπει να θεωρήσουμε το νοικοκυριό στην Απογραφή γαιών και περιουσιών ως συλλογική μονάδα κατόχων περιουσίας, αφού μόνο κάτοχοι περιουσίας συμπεριλαμβάνονται σε αυτό (με μοναδική εξαίρεση τις περιπτώσεις όπου κάποιο άτομο χωρίς περιουσία αναφέρεται για να προσδιορίσει κάποιο άλλο, π.χ. γιος του…, κόρη του...). Καταγράφονται συνολικά 20.053 νοικοκυριά, και περίπου 25.240 άτομα (κάποιες εγγραφές ατόμων αφορούν περισσότερα από ένα άτομα ή αφορούν άτομα που δεν κατέχουν περιουσία και προσδιορίζουν κάποιο άλλο άτομο).
| Από κοινού περιουσίες μεταξύ του Ιμάμη της Λάρνακας Μεχμέτ Εφέντη (Mehmed Efendi) γιου του Αλί (Ali) και του αδελφού του. | |
| Σπίτι | |
| Δωμάτια | Αξία |
| 1 | 400 γρόσια |
| Ερειπωμένο σπίτι | |
| Δωμάτια | Αξία |
| 2 | 400 γρόσια |
| Αγροτεμάχιο δημητριακών | |
| Εμβαδόν | Αξία |
| 250 οθωμ. στρέμματα | 1,275 γρόσια |
| Αγροτεμάχιο βαμβακιού | |
| Εμβαδόν | Αξία |
| 3 οθωμ. στρέμματα | 90 γρόσια |
| [Επιπλέον,] από κοινού περιουσίες μεταξύ του Ιμάμη, της μητριάς και της αδελφής του | |
| Στο χωριό Πυργά (Οθωμ.: Pirka) | |
| Ελιές | |
| Ποσότητα | Αξία |
| 32 | 320 γρόσια |
| Στο χωριό Αγγλισίδες (Οθωμ.: Anglisya) | |
| Ελιές | |
| Ποσότητα | Αξία |
| 9 | 90 γρόσια |
| Στο χωριό Αναφωτίδα (Οθωμ.: Anafodiya) | |
| Ελιές | |
| Ποσότητα | Αξία |
| 9 | 90 γρόσια |
| Στο χωριό Μενόγεια (Οθωμ.: Menoya) | |
| Ελιές | |
| Ποσότητα | Αξία |
| 13 | 130 γρόσια |
| Στο χωριό Κοφίνου (Οθωμ.: Köfinye) | |
| Ελιές | |
| Ποσότητα | Αξία |
| 15 | 150 γρόσια |
| [Περιουσία] της συζύγου του προαναφερθέντος Ιμάμη | |
| Σπίτι | |
| Δωμάτια | Αξία |
| 5 | 1,500 γρόσια |
| Περιουσίες στην αποκλειστική κατοχή του προαναφερθέντος Ιμάμη | |
| Καφενείο | |
| Ποσότητα | Αξία |
| 1 | 1,350 γρόσια |
| Κουρείο | |
| Ποσότητα | Αξία |
| 1 | 250 γρόσια |
| Σύνολο: 7,725 γρόσια | |
Ποια μορφή παίρνουν οι εγγραφές; Μετά την επικεφαλίδα που αναφέρει τον καζά ή τον ναχιγιέ και το όνομα του οικισμού, ακολουθούν οι εγγραφές των νοικοκυριών και των κατόχων περιουσίας. Κάθε εγγραφή νοικοκυριού ξεκινά με το όνομα του επικεφαλής, μετά αναφέρονται οι από κοινού ή αποκλειστικές κτήσεις του κάθε κατόχου περιουσίας. Ο Πίνακας 2 δείχνει την πρώτη εγγραφή στον κεντρικό μαχαλά της Λάρνακας, γνωστό και ως Σωτήρα (Οθωμ.: Sodira). Αφορά το νοικοκυριό του Ιμάμη της Λάρνακας (Οθωμ.: Tuzla) Μεχμέτ Εφέντη (Mehmed Efendi) γιου του Αλί (Ali). Όπου αναφέρεται η τοποθεσία της περιουσίας σημαίνει ότι η περιουσία αυτή είναι εκτός του τόπου κατοικίας του κατόχου της.
Για τους σκοπούς της ψηφιακής επεξεργασίας των δεδομένων στο πλαίσιο της βάσης του προγράμματος, κωδικοποιήσαμε τις εγγραφές περιουσιών σε τρεις βασικές κατηγορίες: υπερκείμενα αντικείμενα (κτίρια, δέντρα), χρήση γης (ανά είδος καλλιέργειας) και ζώα.Τα δεδομένα της απογραφής 1832/33 ήταν αρκετά διαφορετικά από αυτά της απογραφής του 1572, αφού η τελευταία καταγράφει τον όγκο και την αξία της φορολογήσιμης παραγωγής και όχι τις περιουσίες.
Η ίδια η οργάνωση των δεδομένων ήταν πολύ πιο σύνθετη από την απογραφή του 1572. Με άλλα λόγια, η χρήση ενός λογισμικού υπολογιστικού φύλλου και η εισαγωγή δεδομένων σε πινακοποιημένη μορφή δεν ήταν πλέον αρκετή. Χρησιμοποιώντας το CIDOC CRM (https://www.cidoc-crm.org) ως εννοιολογικό οδηγό αναπτύξαμε ένα αντικειμενοστρεφές διαδικτυακό Σύστημα Οργάνωσης Περιεχομένου αξιοποιώντας το διαδικτυακό περιβάλλον Django και την γλώσσα προγραμματισμού Python. Συνολικά, δημιουργήθηκαν 1.094 ταξινομικές κατηγορίες και 231.935 εγγραφές. Τα μέλη της ερευνητικής ομάδας (Sefer Soydar, Nesli Ruken Han, Δημήτρης Γιαγτζόγλου, Yener Koç, και Zeynep Akçakaya) μετέγραψαν και εισήγαγαν τα δεδομένα με πάνω από 200.000 ενέργειες χρήστη.
Βιβλιογραφία
Αρχειακές πηγές
- BnF (Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits), Supplément turc (ST) 1042.
- OA (Ottoman Archives, Istanbul, Turkey), ML.VRD.TMT.d.16152-16155.
Δευτερογενείς πηγές
- Antov, N., 2017. The Ottoman “Wild West”: The Balkan Frontier in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Κέιμπριτζ, Cambridge University Press.
- Arbel, B., 2000. "Cypriot villages from the Byzantine to the British period: Observations on a recent book", στο Επετηρίδα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, 26, σ. 439–456.
- Ataman, B. K., 1992. "Ottoman Demographic History (14th-17th Centuries): Some Considerations", στο Journal of the Economic and Social History of the Orient 35, σ. 187-198.
- Ayar, M. και E. Balta, 2012. "Ottoman Larnaca in the age of reforms: a study of the Temettüat Register (1833)", στο E. Balta, T. Stavrides και I. Theocharides (επιμ.), Histories of Ottoman Larnaca. Κωνσταντινούπολη, Isis.
- Aymes, M., 2014. A Provincial History of the Ottoman Empire: Cyprus and the Eastern Mediterranean in the Nineteenth Century. Λονδίνο, Routledge.
- Aymes, M., 2009. "The port-city in the fields: investigating an improper urbanity in mid-nineteenth-century Cyprus", στο Mediterranean Historical Review 24: 2, σ. 133-149.
- Bağişkan, T., 2009. Ottoman, Islamic and Islamised Monuments in Cyprus, μτφρ.. Thomas A. Sinclair. Λευκωσία, Cyprus Turkish Education Foundation.
- Balta, E., (επιμ.), 2019. Ottoman Chrysochou (mid-19th Century). Κωνσταντινούπολη, Libra.
- Balta, E., 2016. Ottoman Paphos. Population, Taxation and Wealth (mid-19th Century). Κωνσταντινούπολη, The Isis Press.
- Balta, E., M. Oğuz, και A. E. Özkul, 2015. Kouklia in Nineteenth Century Cyprus: On the Ruins of a once Glorious Paphos. Κωνσταντινούπολη, The Isis Press.
- Balta E. κ.α., 2011. Temettuat Defteri #16153 (ML.VRD.TMT. # 16153). Βάση δεδομένων της μεταγραφής >http://hdl.handle.net/10442/8703< Τελευταία πρόσβαση: 25 Απριλίου 2021.
- Cosgel, M. M., 2004. Ottoman Tax Registers (Tahrir Defterleri), στο Historical Methods 37: 2, σ. 87-100
- Chalkias, C. κ.α., 2017. Creation of the Cartographic Database and Development of a Web Application Presenting the Geographic Information of Kitchener’s Map of the Island of Cyprus (edition of 1885). Αθήνα, Harokopio University & Sylvia Ioannou Foundation.
- Christodoulou, M. και K. Konstantinidis, 1987. A Complete gazetteer of Cyprus. Λευκωσία, Cyprus Permanent Committee for the Standardization of Geographical Names.
- Faroqhi, S., 1999. Approaching Ottoman History: An Introduction to the Sources. Κέιμπριτζ, Cambridge University Press.
- Greene, M., 2000. A Shared World: Christians and Muslims in the Early Modern Mediterranean. Πρίνστον, N.J., Princeton University Press.
- Grivaud, G., 1998. Villages désertés à Chypre (Fin XXIIe-XIXe siècle), στο Μελέται και Υπομνήματα 3, σ. 1-603.
- Hart-Davis, C. H., 1932, Report of the Census of 1931. Taken on April 27-28, 1931. Λευκωσία, F. S. Passingham.
- Hadjikyriacou, A., 2011. Society and Economy on an Ottoman Island: Cyprus in the Eighteenth Century, Διδακτορική διατριβή. School of Oriental and African Studies, University of London.
- Hadjikyriacou, A., 2021. "Economic Geographies", στο Bernhard Struck, Riccardo Bavaj και Konrad C. Lawson (επιμ), Doing Spatial History. Λονδίνο: Routledge.
- Hadjikyriacou, A. και E. Kolovos, 2015. "Rural Economies and Digital Humanities: Prospects and Challenges". Στο E. Kolovos (επιμ.), Ottoman Rural Societies and Economies: Halcyon Days in Crete VIII. Ρέθυμνο: Crete University Press, σ. 415-421
- Hutchinson, J. T. και S. Fisher, (επιμ.), 1905. The statute laws of Cyprus, 1878-1906: compiled in accordance with the provisions of the Reprint of Statutes Law. Λονδίνο, Waterlow and Sons.
- Inalcik, H., 1954. "Ottoman Methods of Conquest". Στο Studia Islamica 2, σ. 103-129.
- Inalcik, H., 1983. "Introduction to Ottoman Metrology". Στο Turcica 15, σ. 311-48.
- Karal, E. Z., 1995 (1943), Osmanli İmparatorluğunda İlk Nufüs Sayımı 1831. Άγκυρα, Devlet İstatistik Enstitüsü.
- Kıbrıs Tahrir Defterleri: Mufassal, İcmal ve Derdest. Tıpkıbasım, 2013. Άγκυρα, T.C. Çevre ve Şehirlik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Arşiv Dairesi Başkanlığı.
- Lafi, N., 2018. Organizing Coexistence in Early Ottoman Aleppo: an Interpretation of the 1518, 1526 and 1536 Tahrîr Defteris and the 1536 Qanunname. Στο Hidemitsu Kuroki (επιμ.) Human Mobility and Multiethnic Coexistence in Middle Eastern Urban Societies. Vol. 2, Tokyo, ILCAA, σ. 103-120.
- "Notes on Cyprus". 1879. In Blackwood’s Edinburgh Magazine, 126: 765, σ. 150-157.
- Osmanlı İdaresinde Kıbrıs: Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk vakıfları, 2000. Άγκυρα, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
- Παπαδόπουλλος, Θ., 1980. Προξενικά έγγραφα του ΙΘ αιώνος. Λευκωσία, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών.
- Romanelli, F. C. και G. Grivaud, 2006. Cyprus 1542: The Great Map of the Island by Leonida Attar. Λευκωσία, The Bank of Cyprus Cultural Foundation.
- Shirley, R. W., 2001. Kitchener’s Survey of Cyprus 1878–1883. The First Full Triangulated Survey and Mapping of the Island. Λευκωσία, Bank of Cyprus Cultural Foundation.
- Singer, A., 1994. Palestinian Peasants and Ottoman Officials: Rural Administration around Sixteenth‐century Jerusalem. Κέιμπριτζ: Cambridge University Press.
- The Cyprus Gazette, 13 (13 Μαρτίου 1879).
- Tabak, F. 2008. The Waning of the Mediterranean, 1550–1870: A Geohistorical Approach. Βαλτιμόρη, Johns Hopkins University Press.
- Θεοχαρίδης, Ι. και Andreev, S. 1996. Τραγωδίας 1821 συνέχεια. Οθωμανική πηγή για την Κύπρο (1822-1832). Λευκωσία, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου.
- Τριανταφυλλίδου-Baladie, Γ., 1988. Το εμπόριο και η οικονομία της Κρήτης: από τις αρχές της Οθωμανικής Κυριαρχίας έως το τέλος του 18ου αιώνα, 1699-1795, μτφρ. M. Γυποαράκης & A. Καραστάθη. Ηράκλειο, Δήμος Ηρακλείου-Βικελαία Βιβλιοθήκη.
- Zesimou, S., 1998. Seeing Beyond the Walls:Maps, Power and Ideology in Nicosia”. Journal of Mediterranean Studies, 8: 2, σ. 252–283.